Uprawa storczyków z grupy Catasetinae

Tekst: Anna Babiuch
Konsultacje: Agata Rapacz
Zdjęcia: A. Babiuch, A. Rapacz, K. Irie

      Terminem Catasetinae określa się grupę storczyków wymagającą określonych warunków uprawy, wynikających z ich specyficznego cyklu wegetacyjnego. W Polsce potocznie nazywa się je „śpiochami”, bo przesypiają zimową część roku. Jest to ich okres spoczynku. Mogą ten czas spędzić zapomniane w doniczce, a nawet w kartonowym pudle, bez wody i zabiegów pielęgnacyjnych. Oczywiście, o ile w pomieszczeniu zachowana jest odpowiednia temperatura oraz podwyższona wilgotność powietrza. To storczyki dla tych osób, które chcą uprawiać tropikalne rośliny i równocześnie korzystać z mroźnej pory roku oraz rekreacyjnych wyjazdów, bez konieczności zapewnienia orchideom niezbędnej opieki.
Czy to rośliny dla zapracowanych, czy może dla… leniwych? Tak, choć nie do końca. Ponieważ tylko przez część roku „śpią” i nie wymagają czasochłonnej pielęgnacji, później zaś trzeba się nimi troskliwie zająć, aby cieszyć się ich kwitnieniem.

      W terminologii botanicznej Catasetinae jest nazwą wspólną dla dość dużej grupy tropikalnych orchidei, występujących w Ameryce Południowej i Środkowej.
Obejmuje ona kilka rodzajów:

• Catasetum (80-120 gatunków)
• Clowesia (7 gatunków)
• Cyanaeorchis (3 gatunki)
• Cycnoches (30 gatunków)
• Dressleria (10 gatunków)
• Galeandra (37 gatunków)
• Grobya (5 gatunków)
• Mormodes (70 gatunków)

Najczęściej pojęcia Catasetinae używa się w odniesieniu do czterech rodzajów storczyków: Cycnoches, Catasetum, Mormodes i Clowesia. Popularnie pod tę grupę podciąga się również wiele międzyrodzajowych mieszańców, ponieważ ich sposób uprawy jest taki sam. Storczyki z czterech wymienionych rodzajów chętnie się ze sobą krzyżują, dzięki czemu mamy:

- Catamodes (Catasetum × Mormodes)
- Catanoches (Catasetum × Cycnoches)
- Cloughara (Catasetum × Clowesia × Cycnoches)
- Clowenoches (Clowesia × Cycnoches)
- Clowesetum (Clowesia × Catasetum)
- Cyclodes (Cycnoches × Clowesia × Mormodes)
- Cycnodes (Cycnoches × Mormodes)
- Fredclarkeara (Catasetum × Clowesia × Mormodes)
- Georgecarrara (Catasetum × Clowesia × Cycnoches × Mormodes)
- Monnierara (Catasetum × Cycnoches × Mormodes)
- Mormodia (Mormodes × Clowesia)

      Wszystkie gatunki należące do Catasetinae mają charakterystyczną budowę kwiatów, które są zapylane wyłącznie przez osobniki męskie z rodzajów: Euglossa, Eulaema, Eufriesea (Euplusia), Exaerete i Aglae. Niektóre z roślin są tak wąsko wyspecjalizowane, iż obsługiwane są tylko przez jeden lub zaledwie kilka gatunków owadów spośród kilkudziesięciu występujących w otaczającym środowisku.
Samce wymienionych pszczelinek, by zdobyć samice, nacierają się substancją zapachową produkowaną przez te kwiaty. Przy okazji, w dość niezwykły sposób, przenoszą pyłek z męskiej części kwiatu na żeńską (Mormodes, Clowesia) lub, w przypadku rodzajów Cycnoches i Catasetum, z odmiennie zbudowanych kwiatów męskich do żeńskich.
Więcej na temat unikalnego mechanizmu zapylania:

Catasetum pileatum

Czasem jednopłciowe kwiaty na tyle się różnią od siebie, że w XIXw. rośliny z wyłącznie męskimi lub żeńskimi kwiatami były nawet opisywane jako dwa odrębne gatunki!
Powszechnie uważa się, że kwiaty męskie u Cycnoches i Catasetum są z wyglądu atrakcyjniejsze. Co ciekawe, w uprawie rośliny częściej wydają właśnie męskie kwiaty; są różne hipotezy dotyczące przyczyn tego zjawiska.

Ogólne warunki uprawy

      Uprawa Catasetinae nie jest trudna, trzeba jednak zapewnić określone warunki. Ta grupa storczyków najlepiej rośnie w ogrzewanej szklarni lub przydomowej oranżerii i jest to najprostszy sposób ich uprawy. „Śpiochy” bardzo dobrze radzą sobie również na jasnym, okiennym parapecie, można je także z powodzeniem trzymać w pomieszczeniach ze sztucznym oświetleniem.

Światło

      Uprawiając Catasetinae należy zapewnić dość wysoki poziom światła, taki jak dla Cattleya, czyli 20 000-30 000lx. Storczyki te radzą sobie również w warunkach słabszego oświetlenia, takich, jak dla rodzaju Phalaenopsis.
Najlepsza jest wystawa południowa, gdzie jest dużo jasnego światła. By nie doszło do poparzeń słonecznych,  powinno być ono przefiltrowane przez lekką cieniówkę lub firankę. Wyznacznikiem dostatecznej ilości światła jest kolor liści – powinien być jasnozielony. Jeśli liście są ciemnozielone, światła jest za mało.

Temperatura i wilgotność powietrza

      Grupa Catasetinae nie jest zbyt wymagająca, jeśli chodzi o warunki termiczne - temperatura uprawy powinna być ciepła do umiarkowanej. Storczyki lepiej rosną, gdy w ciągu całego roku temperatura jest stała i utrzymuje się powyżej 20°C. Zatem uprawa parapetowa, w typowych warunkach mieszkaniowych jest jak najbardziej możliwa. Jeśli przestrzega się suchego, zimowego okresu spoczynku, poradzą sobie również wtedy, gdy jest chłodniej – przy 13-15°C. Ale trzeba uważać, gdyż zbyt niska temperatura w okresie spoczynkowym może wywołać głębokie uśpienie rośliny, co znacznie opóźnia wejście w sezon wegetacyjny wiosną!
Niezwykle ważne jest, by było ciepło wtedy, kiedy rosną. Zdrowy wzrost tej grupy zapewnia również stały ruch powietrza oraz wilgotność na poziomie 40-60%. Podwyższona wilgotność powietrza nie jest niezbędna, ale chroni i ogranicza możliwość  masowego ataku przędziorków – malutkich, czerwonych pajęczaków, które przy suchym powietrzu często pojawiają się na spodniej stronie liści.

Podłoże i pojemniki do uprawy

    Do uprawy właściwe będzie każde dobrze przepuszczalne podłoże stosowane dla storczyków, ponieważ te rośliny nie mają specyficznych wymagań pod tym względem. Dojrzałe rośliny można sadzić w mieszankę kory z sosny śródziemnomorskiej (pinii) i perlitu (3:1); znany hodowca Fred Clarke używa chipsów kokosowych i diatomitu (ziemi okrzemkowej) w stosunku 1:1 (przy czym wcześniej usuwa zawartość soli w chipsach przez trzykrotne, 24-godzinne moczenie w czystej wodzie, za każdym razem wymieniając ją na świeżą).
Dla drobnych, niedużych pseudobulw lub siewek z agaru można użyć mchu torfowca (Sphagnum), dając na dno pojemnika drenaż z pokruszonego styropianu. Niektórzy uprawiają te storczyki w podłożu skomponowanym z kory piniowej i mchu torfowca. Można także dodać wolno rozkładającego się materiału organicznego w postaci suchych, pokruszonych liści bukowych. Ważne, by użyty substrat nie zatrzymywał zbyt długo wody, gdyż rośliny podlewa się dość często, ale korzenie powinny szybko obsychać.
Należy jednak zwrócić uwagę na różnice w preferencjach poszczególnych rodzajów: gatunki Catasetum wolą wilgotniejsze podłoże niż Mormodes czy Cycnoches. Dlatego Catasetum można sadzić do wysokiej jakości mchu Sphagnum (torfowiec nowozelandzki), storczyki Cycnoches lubią tylko niewielką ilość Sphagnum, natomiast przy uprawie Mormodes lepiej z mchu zrezygnować (zwłaszcza, że kwitnie on na bezlistnej już pseudobulwie, na przełomie zimy i wiosny).
Catasetinae można sadzić do plastikowych doniczek, glinianych pojemników, koszy dla epifitów lub mocować do podkładek. Najwygodniej jest je uprawiać w cięższych, ceramicznych pojemnikach, które u tych mocno rozbudowanych u góry roślin chronią przed utratą stabilności i zapobiegają przewracaniu. By właściwie rozłożyć obciążenie, można też na dnie doniczki umieścić płaski, owalny kamień.

Podlewanie i nawożenie

      Catasetinae podlewa i nawozi się wówczas, gdy storczyki znajdują się w fazie wzrostu, a korzenie młodych przyrostów są wyraźnie zagłębione w podłożu. To grupa, która szybko rośnie – sezon wegetacyjny jest krótki, więc tego typu orchidee lubią intensywne nawożenie (w pełnej dawce zalecanej przez producenta); przy odpowiednim zasilaniu odwdzięczą się później dobrym kwitnieniem.
Od wiosny najlepiej podlewać wodą z dodatkiem nawozu o wysokiej zawartości azotu, który pobudza rozwój części zielonych, np. Peters Professional Grow-Mix (NPK 21-7-21). Od połowy lata, gdy storczyk wytworzy już ładne, duże liście, warto przejść na nawóz z przewagą fosforu i potasu, które z kolei wspomagają kwitnienie, np. Peters Professional Blossom Booster (NPK 10-30-20). Kiedy wzrost dobiegnie końca i pseudobulwa dojrzeje, po kilku miesiącach, powinien pojawić się kwiatostan (jeden lub więcej), na którym pojawią się dziwaczne, kolorowe, często pachnące kwiaty.

Przesadzanie i podział

      Wraz z wyraźnie wydłużającym się dniem Catasetinae budzą się z zimowego spoczynku i zaczyna się nowy cykl wegetacyjny. Przesadzać należy w momencie, gdy pojawiają się nowe przyrosty i jeszcze nie rosną im korzenie lub dopiero się pokazują.

Dużo uprawiających osób przesadza co roku, część co dwa, a niektórzy nawet co trzy lata. Martwe korzenie u dojrzałych pseudobulw należy wyciąć lub częściowo skrócić. Ponieważ niektóre storczyki zachowują po części żywe korzenie (np. u rodzaju Catasetum), system korzeniowy można krótko zanurzyć w wodzie i zielone (żywe) pozostawić, zaś brązowe (martwe) usunąć.

Jeśli storczyk jest duży i rozrośnięty, można go podzielić i uzyskać więcej roślin.

Pseudobulwy rozdziela się, odciągając je od siebie ręcznie lub poprzez odcięcie sterylnym narzędziem. Dobrze jest dzielić fragmenty składające się z dwóch pseudobulw (podzielone rośliny są wtedy mocniejsze), ale można także sadzić pojedyncze pseudobulwy. Ten ostatni sposób warto zastosować, gdy najstarsze pseudobulwy są jeszcze żywe – zielone i w miarę jędrne – wówczas często udaje się z nich uzyskać nowe rośliny.
Poniżej na zdjęciach widoczne są śpiące oczka u podstawy kilkuletniej pseudobulwy oraz nowy przyrost wyrastający z jednego z nich.

Storczyki z tej grupy mogą rosnąć bez podziału nawet do utworzenia „kępy” złożonej z pięciu pseudobulw.

Cykl uprawy

     W przypadku Catasetinae mamy do czynienia z powtarzającym się rokrocznie cyklem wegetacyjnym. Można w nim wyróżnić dwie odrębne fazy: wzrostu oraz spoczynku.
Dla zdrowia i prawidłowego rozwoju tych orchidei musi być zapewniony okres suchego, zimowego snu, po którym następuje wiosenno-letni czas intensywnego wzrostu, po czym rośliny zakwitają. Kiedy roślina „śpi”, wcale nie wymaga wody lub potrzebuje jej bardzo mało, ponieważ pseudobulwy zgromadziły już wystarczającą ilość wody i substancji odżywczych, aby przetrwać okres spoczynku. Natomiast gdy storczyk jest w okresie aktywnego wzrostu, należy z kolei utrzymywać stałą wilgotność wokół korzeni i regularnie nawozić. To jest bardzo ważne i służy właściwemu rozwojowi młodych przyrostów, osiągnięciu dojrzałości pseudobulw i kwitnieniu.
      Wszystko czego potrzeba, by z sukcesem uprawiać storczyki z grupy Catasetinae, to zrozumienie zasad sezonowego rozwoju. Rośliny same dają znać uprawiającym o zmianie swych potrzeb. Trzeba jednak te sygnały zauważyć, by do nich dostosować nasz sposób postępowania.
Oto, na co trzeba zwrócić uwagę:

Wczesna wiosna i początek wegetacji

      Catasetinae podejmują wzrost wczesną wiosną. Jednakże z podlewaniem należy poczekać, aż nowe przyrosty wykształcą korzenie. Trzeba pozwolić, by nowe korzenie urosły na długość od kilku do kilkunastu centymetrów (7,5-12,5cm), prawidłowo się rozwinęły i wrosły w podłoże, zanim nawodnimy pierwszy raz po okresie spoczynku.

I choć czasem kusi, by roślinę podlać zaraz po pojawieniu się nowego przyrostu, trzeba się powstrzymać i jeszcze trochę poczekać, ponieważ dopiero mocne, dorodne korzenie efektywnie pobierają i transportują wodę oraz składniki pokarmowe. To kluczowa sprawa dla zdrowia roślin – wstrzymanie z podlewaniem chroni przed nadmiarem wilgoci, gdy storczyk dopiero się budzi, oraz zapobiega zamieraniu młodych przyrostów, a także gniciu starszych pseudobulw.

Okres wiosenno-letni

      Kiedy nowe korzenie są wystarczająco wyrośnięte, zaczyna się okres intensywnego wzrostu nowych pseudobulw. W ciągu 3-4 miesięcy wzrost młodego przyrostu jest zaskakująco szybki – bywa, że storczyki w tym czasie podwajają swoją wielkość. Z tego powodu rośliny wymagają stałej wilgotności podłoża, regularnego nawożenia i ciepła. Na tym etapie nie wolno dopuścić do przesuszenia! W większości przypadków rosnące storczyki wymagają wtedy 2-3-krotnego podlewania w ciągu tygodnia. Do szybkiego rozwoju dopasować należy dokarmianie – potrzebny jest nawóz przeznaczony dla storczyków, w podanej na opakowaniu pełnej dawce. Dobrze jest zapewnić dość wysoki poziom światła, umożliwiający zdrowy, silny wzrost i efekt w postaci kwitnienia.

Jesień i okres spoczynku

      Po kwitnieniu, późną jesienią, rośliny wchodzą w okres spoczynku. Storczyki sygnalizują to żółknięciem i zasychaniem liści. Taka sytuacja ma miejsce najczęściej w połowie listopada. Wtedy należy zaprzestać nawożenia i zredukować o połowę częstotliwość podlewania. Natomiast, gdy liście zbrązowieją i opadną, a zwykle dzieje się tak z początkiem stycznia, należy całkowicie wstrzymać dostarczanie wody. Podlewania należy zaprzestać nawet wtedy, gdy część roślin zachowa zielone liście.
Wejście storczyków w okres spoczynku wywołuje sumaryczne działanie szeregu czynników, a mianowicie:

• pseudobulwy osiągnęły już dojrzałość,
• skraca się długość dnia,
• spada wysokość dziennej i nocnej temperatury,
• w warunkach naturalnych kończy się pora deszczowa (w uprawie następuje redukcja wilgoci wokół korzeni).

      Jeśli Catasetinae są uprawiane w stałych, ciepłych warunkach, mogą trudniej wchodzić w okres spoczynkowy. Są dwie opinie, jak należy postąpić w takiej sytuacji. Znany hodowca i twórca nowych hybryd Fred Clarke zaleca, by trochę im wtedy pomóc. Zazwyczaj całkowite wstrzymanie podlewania z początkiem stycznia, bez względu na liczbę zielonych liści, wymusza wejście w spoczynek. Jest też inny pogląd - że nie należy tego robić na siłę, bo potem storczyki mogą zbyt późno rozpoczynać okres wegetacyjny. W tej kwestii trudno o uniwersalną radę – trzeba po prostu obserwować rośliny i wypraktykować, która z opcji w danych warunkach uprawy sprawdza się najlepiej.

Okres spoczynku - „śpiące” Catasetinae   fot. Agata Rapacz

      W czasie spoczynku wodę można dostarczyć tylko wówczas, gdy pseudobulwy nadmiernie się pomarszczą; jedno nawodnienie zazwyczaj wystarcza do przywrócenia prawidłowej jędrności pseudobulw.
I w ten sposób pod koniec zimy cykl rozwoju Catasetinae się zamyka.

Uprawa Catasetinae metodą hydroponiczną

Opracowanie: Agata Rapacz
Zdjęcia: Agata Rapacz i Kamila Irie

      Storczyki z grupy Catasetinae z powodzeniem można również uprawiać hydroponicznie. Do tego celu potrzebujemy zestawu do hydroponiki, który składa się z:

1. wodoszczelnej doniczki (osłonki) z tworzywa sztucznego, z dobranym do niej wkładem do hydroponiki,
2. odpowiedniego do wysokości wkładu wskaźnika poziomu wody,
3. obojętnego chemicznie granulatu ceramicznego, który stosuje się zamiast kory czy innego podłoża do storczyków.

      Storczyki z grupy Catasetinae przesadzam do nowego granulatu corocznie; widać wtedy jak zdrowe są ich korzenie.

Granulat przed użyciem powinien być dwukrotnie wygotowany.
     Wśród sporej liczby orchidei, zwłaszcza te z rodzaju Catasetum dobrze czują się w hydroponice. W okresie wegetacyjnym mają cały czas osłonkę wypełnioną wodą - wiosną i wczesnym latem do średniego poziomu wskaźnika, w czasie upałów nawet do maksymalnego. W przypadku dużej ilości roślin zapewnia to także wysoką wilgotność powietrza na poziomie 60-70%.

      W hydroponice należy używać odpowiedniej jakości wody. Z braku możliwości gromadzenia deszczówki podlewam wodą z filtra RO, do której dodaję wody wodociągowej w 1/3 objętości.
Wszystkie swoje Catasetinae uprawiam w pobliżu południowego okna, w okresie silnego nasłonecznienia zapewniając im cieniowanie.
      Najważniejsze zasady, o których należy pamiętać w okresie wegetacyjnym, to podlewanie i nawożenie. „Śpiochy” bardzo lubią wilgotne podłoże (nie mylić z mokrym lub rozłożonym). Ja osobiście używam nawozu zrównoważonego (NPK 20-20-20), który stosuję w całym sezonie wegetacyjnym, dając pełną dawkę do każdego podlewania. Latem chętnie eksperymentuję też z innymi nawozami do roślin kwitnących, np. balkonowych. Chodzi o to, aby w krótkim okresie wegetacyjnym wyhodować jak największą pseudobulwę, która daje nadzieję na piękne kwitnienie.
      Rośliny uprawiane hydroponicznie często nie wchodzą w typowy dla nich jesienny okres spoczynku. Czasami ich okres kwitnienia przypada na zimę lub wczesną wiosnę. Nie wymuszam jednak na nich uśpienia i ograniczam podlewanie dopiero wtedy, gdy zauważam żółknące końcówki liści.
      Mi uprawa w hydroponice na pewno dała komfort psychiczny kontroli podlewania. Przy dużej ilości storczyków ma to niebagatelne znaczenie. Około 80% swojej kolekcji przeniosłam już „do wody”. Po początkowym okresie adaptacji rośliny wspaniale rosną i kwitną. Podlewanie kilkudziesięciu storczyków zajmuje mi teraz około 30-40 min.
W hydroponice nie uprawiam tylko clowesii i fredclarkeary - obie moim zdaniem lepiej rosną w mieszance kory i mchu.

      Storczyki z grupy Catasetinae, choć wyglądają bardzo egzotycznie, wcale nie są tak trudne w uprawie. Wystarczy tylko zachować podstawowe warunki uprawy tych pięknych roślin i pamiętać o niepodlewaniu w okresie spoczynku i „wykluwania” się nowych przyrostów, a przede wszystkim wnikliwie obserwować orchidee. Myślę, że z tą grupą powinni sobie poradzić średnio zaawansowani storczykomaniacy.