Ogród Botaniczny UJ w Krakowie

       Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego (Hortus Botanicus Universitatis Jagiellonicae) został założony w 1783r. i jest obecnie najstarszy w Polsce. Począwszy od czasów historycznych aż do obecnych odgrywał on zawsze dużą rolę w rozwoju nauki, edukacji i kultury.
'

      Początkowo zajmował tylko 2,4ha, obejmując obszar dawnej posiadłości rodziny Czartoryskich, która w 1752r. została zakupiona przez zakon jezuitów. Po kasacie zakonu teren wraz z budynkiem został przekazany Komisji Edukacji Narodowej, która postanowiła wykorzystać go do celów naukowych i w ramach reformy Akademii Krakowskiej założyła Ogród Botaniczny jako zakład pomocniczy katedry chemii i historii naturalnej. Pierwszym dyrektorem Ogrodu został prof. Jan Jaśkiewicz (1749-1809), chemik i mineralog.
Pierwotnie teren miał geometryczny układ parku barokowego typu francuskiego, w obrębie którego urządzono kolekcje roślin leczniczych oraz ozdobnych.  W południowej części, jako pozostałość starego koryta Wisły, powstał zachowany do dzisiejszego dnia staw.  W 1856r. wzniesiono na nim sztuczną wyspę, na której dzisiaj rośnie dorodny okaz Cypryśnika błotnego (Taxodium distichum) z wyrastającymi w górę, z błotnistej ziemi, korzeniami oddechowymi (pneumatofory).
'

      W latach 1786-1787 przy pałacu wybudowano, przylegające do niego, pierwsze dwie szklarnie - tropikalną i chłodną. Zgromadzona w ogrodzie kolekcja roślin rozwijała się i pod koniec XVIII w. zbiór wynosił około 3 tysięcy okazów. Po przebudowie pałacu oddano do użytku nowe Obserwatorium Astronomiczne założone przez Jana Śniadeckiego (1756-1830), profesora matematyki i astronomii. Budynek uzyskał nazwę Collegium Śniadeckiego  i obecnie jest siedzibą Instytutu Botaniki UJ.
'

      Po roku 1819 przyłączono nowy teren za stawem, dzięki czemu powiększono obszar do ok. 3,6 ha i założono park krajobrazowy w stylu angielskim, którego układ kompozycyjny zachował się do dzisiaj w starej części arboretum.

      Naprzeciwko starych oranżerii w latach 1826-1827 została wzniesiona nowa szklarnia tropikalna. W parku powstały nowe kolekcje: dział systematyczny, roślin wodnych na stawie, alpinarium oraz geograficzne działy roślin w szklarniach. Powiększone zbiory obejmowały wówczas około 4 tysiące gatunków i odmian.
      W 1829 rozpoczęto przebudowę pałacowych kordegard i od strony wejścia, na dziedzińcu, powstały dwa pawilony. Dzisiaj mieszczą się w nich:  kancelaria i pracownie w pawilonie zachodnim oraz ośrodek dydaktyczny w pawilonie wschodnim. W 1833r. wzniesiono też stylowe ogrodzenie i bramę z herbem Wolnego Miasta Krakowa według projektu ówczesnego dyrektora Ogrodu Alojzego Estreichera.
      W 1847 r. wyodrębniono Katedrę Botaniki; na jej siedzibę wybrano budynki Ogrodu, od tego momentu dzieje tych dwóch instytucji są ze sobą związane. W 1854r. głównym ogrodnikiem, a właściwie inspektorem, został Józef Warszewicz (1812-1866), podróżnik i znany na całym świecie poszukiwacz roślin.

Postawiony w Ogrodzie pomnik Józefa Warszewicza.
'

Z wypraw do Ameryki Środkowej i Południowej przywiózł on kilka tysięcy roślin, przyczyniając się do spopularyzowania w Europie uprawy storczyków. Ogród szczycił się wówczas jedną z bogatszych kolekcji na świecie – posiadał 9470 gatunków i odmian roślin, w tym 3779 szklarniowych. W 1864 r. na końcu arboretum powstało nowe alpinarium. Gdy Katedrę Botaniki wraz z Ogrodem Botanicznym objął Józef Rostafiński (1850-1928), zlikwidowano geometryczną kompozycję najstarszej części Ogrodu i zmieniono układ działu systematyki roślin. Wybudowano również wielką palmiarnię, która stała się wizytówką Ogrodu. Przetrwała do roku 1969; z dawnej świetności pozostała jedynie kamienna podmurówka, obecnie obsadzona kwitnącymi na wiosnę roślinami cebulowymi.
'

      W latach 1901 – 1912 Ogród Botaniczny w Krakowie znacznie podupadł. W 1907 roku zawaliła się, zaniedbana, drewniana storczykarnia –  utracono wtedy wiele orchidei z kolekcji Warszewicza. Spaliła się również szklarnia zawierająca zbiór tropikalnych roślin obrazkowych (1912), także zgromadzonych przez naszego wielkiego podróżnika i poszukiwacza roślin.
      W 1913r. odbudową Ogrodu zajął się ówczesny dyrektor Marian Raciborski (1863-1917), badacz flory Polski i Jawy. Założył alpinarium geograficzne, dział genetyki i zmienności roślin oraz grupę geograficzną roślin krajowych pod 'Dębem Jagiellońskim'.
      Swój obecny wygląd Ogród zawdzięcza Władysławowi Szaferowi (1886-1970) jednemu z najwybitniejszych polskich botaników. Przejął on po śmierci Raciborskiego kierownictwo i pełnił funkcję dyrektora ponad 30 lat. Aby przywrócić Ogrodowi dawną świetność rozpoczął intensywne prace remontowe, zaczynając od odbudowy zrujnowanych szklarni. Po rocznej renowacji, w maju 1926r., oddano do użytku w zrekonstruowanej formie system oranżerii istniejących do dzisiaj jako kompleks szklarniowy 'Victoria'. Podwyższono również o 4 metry palmiarnię.
Obszar Ogrodu został powiększony dwukrotnie (do ok. 6 ha) poprzez przyłączenie działek sąsiadujących od strony wschodniej i zachodniej. Na jednej z nich urządzono dział roślin leczniczych. Był to jednak obszar należący do klinik uniwersyteckich i po wygaśnięciu terminu dzierżawy w 1946r. powrócił do pierwotnych właścicieli.
      W latach 1933-1937 zainstalowano system drenażowy w arboretum za stawem; wysoki poziom wód gruntowych dawnej terasy Wisły sprawiał, że wiosną zalegała tam woda. Przedłużono również i poprowadzono w głąb arboretum najstarszą centralną aleję – na jej końcu zbudowano drewnianą altanę, jak również posadzono grupy geograficzne drzew i krzewów wschodnioazjatyckich oraz północnoamerykańskich, komponując rozległy park krajobrazowy. Dalsze działania prof. Szafera przerwał wybuch wojny i chociaż w czasie okupacji Ogród był jedyną czynną placówką Uniwersytetu, to po odmowie współpracy dyrektora z hitlerowskim okupantem i zmianie dyrekcji prac zaprzestano, a miejsce znów podupadło. Ogród stracił również kilkaset cennych roślin szklarniowych i gruntowych wywiezionych do ozdobienia rezydencji gubernatora H. Franka w Krzeszowicach. Do uratowania pozostałych zbiorów przyczynili się polscy ogrodnicy i asystenci, którzy pozostali na stanowiskach. 

      Po wojnie, w 1945r., profesor Szafer ponownie objął stanowisko dyrektora. W wyniku działań wojennych i okupacji Ogród utracił około 1200 gatunków roślin. Była to także jedyna  zachowana polska placówka botaniczna i jako taka, podzieliła się uratowaną kolekcją z innymi odradzającymi się na terenie naszego kraju ogrodami.
    W 1954r. w nowej, wschodniej części Ogrodu Botanicznego wybudowano niską dwuskrzydłową cieplarnię holenderską (tzw. 'Holenderkę'), przeznaczoną na zbiory storczyków. W 1958r. przyłączono kolejne tereny, dzięki czemu Ogród osiągnął swoją obecną powierzchnię około 9,6 ha.
      W 1964r., dla uczczenia jubileuszu 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, do zwiedzania oddano największą powojenną inwestycję – nową palmiarnię wraz z kompleksem oranżerii, którą nazwano 'Jubileuszową'.

Obecny widok kompleksu szklarniowego.
'

Naprzeciw palmiarni założono alpinarium ze sztucznym stawem i potokiem oraz zagajnik ozdobnych odmian bzu.

      W 1972 r. rozpoczęła się walka o zachowanie pełnej powierzchni Ogrodu, powstał bowiem wówczas projekt wybudowania teatru muzycznego na północno-wschodnich działkach. Ogród utraciłby zaledwie 1 ha ze swojej powierzchni, jednak budowa mogłaby znacznie obniżyć poziom wód gruntowych, zagrażając tym samym egzystencji wszystkich drzew. Mimo protestu dyrektora Szczepanka  i wielu przyrodników projekt zatwierdzono, a budowa miała się rozpocząć w 1974 r. Zorganizowano jednak wielką akcję obrony krakowskiego Ogrodu, skutkiem której było zatwierdzenie nienaruszalności  zajmowanego obszaru i  wpisanie placówki  (dn. 28.05.1976r.) do rejestru zabytków jako cennego obiektu przyrody, historii nauki i kultury.
      W międzyczasie we wschodniej części arboretum, w pobliżu grupy rododendronów i magnolii, naprzeciwko pomnika Mariana Raciborskiego założona została niewielka sadzawka wraz z fontanną.
      Do roku 1991 przeprowadzono szereg prac remontowych. Aby ochronić przed uszkodzeniem ponad stuletnie, piękne palmy, które, rozrastając się, zaczęły dotykać liśćmi dachu szklarni, w kompleksie 'Victoria' podwyższono sufit tzw. zimownika. W odnowionych pomieszczeniach dawnego Obserwatorium Astronomicznego powstała stała ekspozycja Muzeum Ogrodu Botanicznego UJ, zajmując część parteru Collegium Śniadeckiego, z wejściem od strony Ogrodu. Za północnym ogrodzeniem, naprzeciwko pawilonu dydaktycznego, urządzono nieduży ogródek japoński.
      W 1992r. pozycję dyrektora objął Bogdan Zemanek, fitogeograf, badacz między innymi szaty roślinnej Karpat; pozostaje na tym stanowisku do dnia dzisiejszego. W tym okresie zainicjowano niedzielne prelekcje dla publiczności, połączone z możliwością zwiedzania w sezonie jesienno-zimowym, kiedy zazwyczaj Ogród jest zamknięty. Dokonano też wymiany systemu ogrzewania szklarni z węglowego na mniej zanieczyszczający, olejowy.
      W latach 1995-1997 przeprowadzono prace rewaloryzacyjne w  budynku Collegium Śniadeckiego, odnawiając sale ekspozycyjne Muzeum wraz z pomieszczeniami magazynowymi oraz prowadzącym do Ogrodu tarasem. W późniejszych latach oczyszczono duży staw, jego brzegi wzmocniono belkami z olchowego drewna, a także poprawiono biegnącą wokół niego ścieżkę. Przeprowadzono również remont kaktusiarni w 'Victorii' przerobiono dach z pięciospadowego na dwuspadowy.

Szklarnia 'Victoria' – czerwiec 2010r.

Odnowiono też i utwardzono nawierzchnię głównej alei prowadzącej od budynku Collegium do stawu, w przewiązce szklarni 'Jubileuszowej' umieszczono gablotę z roślinami owadożernymi. We wschodniej części Ogrodu, za 'Holenderką', założono kolekcję starych odmian róż. 
      W 2001r. w szklarni 'Jubileuszowej' został zmieniony układ kolekcji, co połączono z urządzeniem ścieżki dydaktycznej i dodaniem nowych tablic informacyjnych. Nad stawem ustawiono ławki zrobione z pni drzew. Następnie dokonano rearanżacji działu genetyki i zmienności roślin, połączonej z zastąpieniem do tej pory istniejących ścieżek przez ładnie utrzymane trawniki. W Muzeum, w przybudówce z witrażem, otwarto nową ekspozycję poświęconą roślinom nagozalążkowym Ogrodu Botanicznego.
      W 2004r. w szklarni 'Victoria' w pomieszczeniu z basenem została urządzona gablota roślin
epifitycznych, m.in. storczyków, oraz nowa wystawa tropikalnych paproci. 'Holenderka' wzbogaciła się o ok. 200 gatunków i odmian orchidei, ofiarowanych przez Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego.

                                                               *   *   *

Ogród Botaniczny w Krakowie jest bliski memu sercu; z wielkim sentymentem wspominam odbywające się tam wykłady nieżyjącego już prof. Jana Kornasia (1923-1994), który posiadał niezwykły dar ciekawego opisu i przystępnego „oswajania” studentom ogromnego bogactwa światowej flory. Tam również odbywały się zajęcia w salach dydaktycznych, połączone z wizytami w różnych częściach Ogrodu.
W czasie pobytu w Krakowie, przy okazji zwiedzania miasta, zachęcam więc do odwiedzin najstarszego polskiego Ogrodu Botanicznego.

Zapraszam do obejrzenia Dni Storczyków w Ogrodzie Botanicznym UJ